Psikolojik sağlamlık kavramı latince “resilens” kökeninden gelmektedir. Resilens sözcüğü bir maddenin elastik olması, kolayca eski şekline dönebilmesi olarak tanımlanır. Psikolojik Sağlamlık ise hastalıktan, depresyondan, değişimlerden ya da kötü durumlardan çabucak iyileşme yeteneği; kendini toparlayabilme; incindikten, gerildikten sonra eski haline kolayca dönebilme; elastikiyet olarak tanımlanabilir.
Bazı insanlar yaşadıkları stresli durumlara, zor koşullara ve travmalara karşı dirençsiz olup depresyon ve anksiyete gibi durumlar yaşamaktadırlar, bazıları ise bu gibi sıkıntılı durumlardan daha kolay başa çıkıp, normal hayatına kısa sürede dönmektedirler. Başına ne gelirse gelsin, tekrar ayağa kalkabilen, yola devam edebilen insanlar psikolojik sağlamlığı yüksek insanlardır. Bu insanları hacı yatmazlara benzetebiliriz.
Psikolojik sağlamlık, oldukça zor koşullara rağmen, kişinin bu olumsuz koşulların üstesinden başarıyla gelebilme ve uyum sağlayabilme yeteneğidir. Bir yetenek ve psikolojik bir nitelik olarak tanımlanmakla birlikte psikolojik sağlamlığın, sağlıklı gelişimin sürdürülmesine katkıda bulunma, olumsuz bir durumla karşılaşıldığında o durumla mücadele edebilme gibi birtakım özellikleri vardır.
Psikolojik sağlamlık yerine “Kendini Toparlama Gücü, Yılmazlık” kavramları da kullanılıyor.
Özetle, mevcut literatür incelendiğinde psikolojik sağlamlık kavramının çeşitli tanımlarında üç temel nokta ortak olarak ifade edilmektedir. Bunlar; a) risk ve/veya zorluk, b) olumlu uyum gösterme, baş etme, yeterlik ve c) koruyucu (protective) faktörlerdir. Bu durumda psikolojik sağlamlık, “mutlaka sağlıklı bir uyum gösterme ile ilişkili olan ve uyum sürecine katkı sağlayan koruyucu faktörlerin varolan risk faktörleri ile belirgin etkileşimi sonucunda ortaya çıkan bir olgu” (Windle, 1999, s.163) olarak tanımlanmaktadır.
Psikolojik Sağlamlık Düzeyini Etkileyen Risk Faktörleri Nelerdir?
Psikolojik sağlamlık, sadece kişi bir tür risk ya da zorluk yaşadığı zaman tanımlanabilir. Belirgin bir risk durumunun olmadığı koşullarda yaşayan çocuklara “yeterli ya da yetkin”, “uyumlu” ya da sadece “normal” denilebilir, fakat bu çocuk ya da ergenler için “psikolojik sağlamlık” olgusundan bahsedilemez (Masten ve Reed, 2002). Psikolojik sağlamlık kavramı çerçevesinde, özellikle çocuk ve gençleri konu alan birçok farklı risk faktörü üzerinde çalışılmıştır. Bu risk faktörlerini 3 ana başlık altında özetleyebiliriz.
Bireysel risk faktörleri
• Erken doğum
• Olumsuz yaşam olayları
• Kronik hastalıklar
Ailesel risk faktörleri
• Ebeveynlerin hastalığı ya da psikopatolojisi
• Ebeveynlerin boşanması, ölümü ya da tek ebeveyn ile yaşamak
• Ergenlik dönemde anne olma
Çevresel risk faktörleri
• Ekonomik zorluklar ve yoksulluk
• Çocuk ihmali ve istismarı
• Savaş ve doğal afetler gibi toplumsal travmalar
• Toplumsal şiddet ve ailevi felaketler
• Evsizlik
Yukarıda belirtilen yaşam şartları çocukların gelişimini olumsuz etkilemekte, psikolojik sağlamlığı zayıflatmakta hatta yok etmektedir. Bu ve benzer şartlarda büyüyen çocukların hayatta başarılı olabilmeleri, sağlıklı bir kişilik geliştirmeleri ve psikolojik yönden sağlam olabilmeleri için risk faktörlerinin yanında koruyucu faktörlerinde bulunması şarttır. Risk ve koruyucu faktörlerinin bilinmesi bu yönden oldukça önemlidir.
Psikolojik Sağlamlığı Etkileyen Koruyucu Faktörler Nelerdir?
Psikolojik sağlamlık bazı kişisel çevresel ve ailesel faktörler açısından değerlendirildiğinde, koşulları diğerlerine göre daha iyi olan bireylerin psikolojik sağlamlığının fazla olduğunu göze çarpmaktadır. Koruyucu faktörler, risklerin ve kötü koşulların olumsuz etkilerini azaltan ya da ortadan kaldıran faktörlerdir. Koruyucu faktörler ifadesi, risk ya da zorluğun etkisini yumuşatan, azaltan ya da ortadan kaldıran, sağlıklı uyumu ve bireyin yeterliklerini geliştiren durumları tanımlamaktadır (Masten, 1994). Psikolojik sağlamlığın gelişiminde, maruz kalınan riskler ve bu risk faktörlerinin olumsuz etkilerinin azaltılmasında ya da ortadan kaldırılmasında koruyucu faktörlerin bulunması önemlidir. Bu risk faktörlerinden bahsedecek olursak.
Bireysel faktörler
• Zeka
• Akademik başarı
• Olumlu veya kolay mizaç
• İç kontrol odağı
• Yüksek Benlik saygısı ve özyeterlik
• Kişisel farkındalık ve kendini kabul
• Özerklik
• Yaşam hedeflerinin olması ve gelecek için olumlu beklentiler
• Etkili problem çözme becerileri
• İyimserlik ve umut
• Sosyal yetkinlik
• Mizah duygusuna sahip olma
Çevresel Faktörler
• Sosyal çevredeki destekleyici bir yetişkinle olumlu ilişkiler
• Akran / Arkadaş desteği
• Etkili toplumsal kaynaklar (kaliteli okullar, gençlik merkezleri,
gençlik organizasyonları vb.)
• Olumlu bir rol modelin olması
• Olumlu toplumsal destek
Ailesel faktörler
• Olumlu anne-çocuk ilişkisi
• Çocukların geleceği için ailenin olumlu beklentiler kurması
• Aileyle birlikte yaşama,
• İyi eğitimli anne ve babaya sahip olma
Sözü edilen faktörler göz önüne alındığında gerek çocuğun sağlıklı gelişiminde gerek psikolojik sağlamlık kavramının yüksek olmasında bu koşulların iyi olması önemli rol oynamaktadır. Bir başka deyişle, bir süreç olarak nitelendirilen psikolojik sağlamlık karmaşık bir birey-çevre etkileşimi içinde yer almaktadır. Bu nedenle, psikolojik sağlamlığı etkileyen etmen ya da koşulların bireyin kendi kişilik ya da içsel özelliklerinin yanı sıra aile, okul, çevre ve toplum bünyesinde oluşması bu kavramın çevre bilim bakış açısından ele alınıp anlaşılabileceğine yönelik bir kanı oluşturmaktadır. (Fraser, 1997; Greene, 2002) Psikolojik sağlamlık birçok etmene bağlı değişebilen ve dinamik bir kavramdır. Koruyucu faktörler çocuğun psikolojik yönden güçlü olmasını, sağlıklı bir kişilik geliştirmesini, gelişimlerini düzgün bir şekilde devam ettirmeleri için önemlidir.
Psikolojik Sağlamlık Nasıl Ölçülür?
Connor Davidson Psikolojik Sağlamlık Ölçeğinin türkçe uyarlaması olan Kısa Psikolojik Sağlamlık Ölçeği ile ölçülebilir. Buraya tıklayarak ilgili ölçeğe ulaşabilirsiniz.
Psikolojik Sağlamlık Arttırılabilir mi?
Psikolojik sağlamlık, genetik faktörler bireysel özellikler ve çevre etkileşimiyle belirlense de zaman içinde artabilir ya da azalabilir. ABD’de Psikolojik Sağlamlığı geliştirmek için çalışmalar yapılmış ve programlar geliştirilmiştir. Martin Seligman’ın Amerikan ordusunda uyguladığı “Penn Resilience Program” bu anlamda en çok bilinenlerden birisidir.
Psikolojik Sağlamlık Düzeyini Artırmak için Neler Yapılabilir?
- Güçlü yönlerinizi fark edip geliştirin.
- Yalnız kalmaktan kaçının, sosyal ortamlarda bulunmaya çalışın.
- Size iyi gelen rutinler oluşturun. Sizi mutlu eden şeyler yapın.
- Pozitif bir yaşam: Hayata karşı iyimser ve umut dolu olun.
- Değiştiremeyeceğiniz şeyleri kabul etmeye çalışın.
- Problem çözme becerilerinizi geliştirin.
- Kendinize zaman zaman ödüller verin.
- Psikolojik sağlamlığınızı geliştirmek yanında size umut, mutluluk ve yaşam becerisi kazandıracak sosyal etkinliklerde bulunun. Sevdiğiniz şeyleri yapın. Hobiler edinin.
- Hayata ve insanlara dokunun, üretin, sevin.
- Tüm bunların yapıp hala sorunlar yaşıyorsanız mutlaka profesyonel bir psikolojik yardım almayı ihmal etmeyin.
Olumsuz ve zor şartlarda yaşayan çocukların gerek sağlıklı kişilik gelişiminin sağlanmasında gerekse sosyal hayatta ve iş hayatında başarılı olabilmeleri için Psikolojik Sağlamlık kavramının koruyucu ve risk faktörlerinin bilinmesi bunlara yönelik çalışmalar yapılması önemlidir. En nihayetinde her insan hayatı süresince birtakım zorluklar, travmalar yaşamak durumunda kalıyor. Bu yaşadığımız olumsuzluklara rağmen hayatta üretebilen, yaşamayı seven insanları yetiştirmemiz toplumun huzurunu ve refahını artıracaktır.
Kaynakça
Gizir,Psikolojik Sağlamlık, Risk Faktörleri ve Koruyucu Faktörler Üzerine Bir Derleme Çalışması, Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, Cilt:3,Sayı:28
Windle, M. (1999). Critical conceptual and measurement issues in the study of resilience. (Ed: Glantz, M. D. ve Johnson, J. L.) Resilience and
development: Positive life adaptations. New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers.
Masten, A. S. (1994). Resilience in individual development: Successful adaptation despite risk and adversity. (Ed: M.C. Wang ve E.W. Gordon) Educational resilience in inner-city America: Challenges and prospects. Hillsdale, NJ: Lawrance Erlbaum
Fraser, M. (1997). Risk and resilience in childhood: An ecological perspective. Washington, DC: NASW Press.
Greene, R. (2002). Human behavior theory: Aresilience orientation. (Ed: R. Greene) Resiliency: An integrated approach to practice, policy, and research.Washington, DC: NASW Press.
Doğan, T. (2015). Kısa Psikolojik Sağlamlık Ölçeği’nin Türkçe uyarlaması: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. The Journal of Happiness & Well-Being, 3(1), 93-102.